​

 Bölüm 1: Tanı ve Klinik Belirtiler Sözlüğü

 

 

1. Afekt Küntlüğü

• Tanım: Duygusal ifadenin azalması, yüz mimiklerinde ve ses tonunda donukluk.

• Açıklama: Şizofrenide sık görülen negatif belirtidir. Kişi duygusal tepkilerini yitirmiş gibi görünür.

• Örnek: Bir hasta, yakınını kaybetmesine rağmen üzgün görünmez ve tepkisiz kalabilir.

 

2. Anhedoni

• Tanım: Zevk alamama.

• Açıklama: Daha önce keyif alınan etkinliklerden artık haz duyulmaması durumudur. Negatif belirti olarak şizofrenide önemli yer tutar.

• Örnek: Bir hasta müzik dinlemeyi severken artık bundan keyif almadığını ifade eder.

 

3. Apraksi

• Tanım: Motor hareketlerin planlanmasında zorluk.

• Açıklama: Şizofrenide görülebilir; birey bir görevi nasıl yapacağını biliyor olsa da uygulayamaz.

• Örnek: Giyinme apraksisi olan bir hasta tişörtünü pantolon gibi giymeye çalışabilir.

 

4. Asosiyasyon Bozukluğu (Bozulmuş Çağrışım)

• Tanım: Düşüncelerin birbiriyle bağlantısız hâlde akması.

• Açıklama: Düşünce akışındaki mantıklı bağların kaybolmasıdır. Dezorganize konuşmaya yol açar.

• Örnek: Hasta “Bugün hava bulutlu. Kalemler uçar. Annem tencerede uyuyor.” gibi anlamsız ifadeler kurar.

 

5. Bilişsel Bozulma

• Tanım: Dikkat, bellek, yürütücü işlevlerde azalma.

• Açıklama: Şizofrenide bilişsel alanlar ciddi şekilde etkilenebilir. İlaç tedavisine en az yanıt veren boyuttur.

• Örnek: Hasta yeni bilgileri öğrenmekte zorlanır, plan yapamaz, dikkatini toplayamaz.

 

6. Capgras Sanrısı

• Tanım: Tanıdık bir kişinin aslında bir “ikiz” veya “sahte kişi” olduğuna inanma.

• Açıklama: Şizofrenide görülebilecek nadir ama çarpıcı bir hezeyan türüdür.

• Örnek: Hasta annesinin aslında bir kopya olduğunu iddia eder.

 

7. Dezorganize Konuşma

• Tanım: Tutarsız, bağlantısız, anlaşılmaz konuşma biçimi.

• Açıklama: Şizofrenide asosiyasyon bozukluğunun sonucu ortaya çıkar. Sözcük salatası şeklinde olabilir.

• Örnek: “Tavuklar uyuyamaz çünkü telefonlar kar yağdırır.”

 

8. Halüsinasyon

• Tanım: Gerçekte olmayan bir şeyin varmış gibi algılanması.

• Açıklama: En yaygın türü işitsel halüsinasyonlardır (örneğin sesler duymak). Pozitif belirtidir.

• Örnek: Hasta, kendisine emir veren bir ses duyduğunu söyler.

 

9. Negatif Belirtiler

• Tanım: Normal işlevlerin azalması veya kaybı.

• Alt Başlıklar:

• Afekt küntlüğü

• Anhedoni

• Avolisyon

• Aloji

• Sosyal çekilme

 

 

10. Pozitif Belirtiler

• Tanım: Normalde olmayan işlevlerin ortaya çıkması.

• Alt Başlıklar:

• Halüsinasyonlar

• Sanrılar

• Dezorganize konuşma

• Katatonik davranış

 

 

11. Sanrı (Hezeyan)

• Tanım: Gerçeğe aykırı, sarsılamayan inanç.

• Açıklama: Pozitif belirtidir. Şizofrenide genellikle paranoid, büyüklük veya referans sanrıları görülür.

• Örnek: “CIA beni takip ediyor.”

 

12. Katatoni

• Tanım: Aşırı motor durgunluk ya da aşırı motor ajitasyon.

• Açıklama: Hareket etmeme, heykel gibi durma ya da anlamsız motor davranışlar.

• Örnek: Hasta saatlerce aynı pozisyonda kalabilir.

 

13. Sosyal Gerçeklikten Kopma

• Tanım: Bireyin çevresiyle sağlıklı ilişki kuramaması.

• Açıklama: Özellikle negatif belirtiler ve sanrılar nedeniyle kişi sosyal ilişkilerden uzaklaşır.

• Örnek: Hasta arkadaşlarını aramaz, sosyal ortamlardan kaçar.

14. Yersiz Kahkaha

• Tanım: Duruma uygun olmayan şekilde gülme.

• Açıklama: Şizofrenide özellikle paranoid ve dezorganize alt tiplerde görülebilir.

• Örnek: Ciddi bir konuda konuşulurken hasta nedensizce kahkaha atar.

 

 

Bölüm 2: Şizofreni Alt Türleri ve Klinik Tipler

 

1. Basit Şizofreni

• Tanım: Belirgin sanrı ve halüsinasyonların olmadan, yavaş ilerleyen negatif belirtilerle seyreden şizofreni alt tipi.

• Özellikler: İçe çekilme, motivasyon kaybı, duygusal donukluk; kişinin sosyal ve mesleki işlevleri bozulur.

• DSM Durumu: DSM-5’te yer almaz, ancak ICD-10’da sınıflandırılmıştır.

• Örnek: Üniversite öğrencisiyken derslere ilgisi azalan, arkadaş ilişkilerinden çekilen ve hiçbir motivasyon göstermeyen genç birey.

 

2. Dezorganize (Hebefrenik) Şizofreni

• Tanım: Düşünce, konuşma ve davranışlarda belirgin dezorganize yapı ile giden alt tip.

• Özellikler: Anlamsız ya da yersiz duygular, tutarsız konuşmalar, çocuksu davranışlar.

• DSM Durumu: DSM-IV’te ayrı tip olarak yer alırdı; DSM-5’te tip ayrımı kaldırıldı.

• Örnek: Hasta cenazeye giderken kahkahalarla gülerek saçma sözler söyleyebilir.

 

3. Katatonik Şizofreni

• Tanım: Motor belirtilerin ön planda olduğu şizofreni türü.

• Özellikler:

• Katalepsi (hareketsizlik)

• Negativizm (komutlara karşı direnç)

• Ekolali (duyulan sözlerin tekrarı)

• Ekopraksi (gözlemlenen davranışların taklidi)

• Örnek: Hasta hiçbir hareket yapmadan saatlerce aynı pozisyonda kalabilir veya anlamlı olmayan şekilde sürekli yürüyebilir.

 

4. Paranoid Şizofreni

• Tanım: Sanrı ve halüsinasyonların baskın olduğu, özellikle paranoya içeren alt tip.

• Özellikler: Perseküsyon (zarar göreceğine inanma) ve büyüklük sanrıları sık görülür.

• DSM Durumu: DSM-5’te tip ayrımı kaldırıldı; semptom temelli değerlendirme yapılır.

• Örnek: “Komşular beni zehirlemeye çalışıyor” şeklinde düşünceler taşıyan hasta.

 

5. Rezinual (Artık) Şizofreni

• Tanım: Aktif psikotik dönem sonrası, pozitif belirtilerin azaldığı; ancak negatif belirtilerin sürdüğü evre.

• Özellikler: Toplumdan çekilme, duygusal küntlük, işlevsellikte azalma.

• Not: Aktif psikotik epizodlar geçirmiş bireylerde görülür.

• Örnek: Daha önce yoğun sanrılar yaşayan hasta artık sessiz, tepkisiz ve izole bir şekilde yaşamaktadır.

 

6. Şizoaffektif Bozukluk

• Tanım: Hem şizofreni belirtileri (sanrı, halüsinasyon) hem de duygudurum bozukluğu (depresyon, mani) belirtilerinin bir arada olduğu durum.

• Alt Türleri:

• Bipolar Tip: Mani ve şizofreni birlikte.

• Depresif Tip: Depresyon ve şizofreni birlikte.

• DSM-5 Kriteri: Psikotik belirtilerin en az 2 hafta süreyle duygudurum semptomları olmaksızın sürmesi gerekir.

• Örnek: Hasta hem sesler duyduğunu söyler hem de intihar düşünceleriyle depresif bir tablo sergiler.

 

7. Şizofreniform Bozukluk

• Tanım: Şizofreniye benzer belirtilerin 1 aydan uzun ama 6 aydan kısa sürmesi durumu.

• Özellikler: Klinik tablo şizofreniye benzer; ancak kalıcı bir tanı için süre yetersizdir.

• DSM-5 Kriteri: En az 1 ay, en fazla 6 ay sürmelidir.

• Örnek: 3 aydır sanrılar ve halüsinasyonlar yaşayan ancak sonrasında tamamen iyileşen birey.

 

8. Şizotipal Kişilik Bozukluğu (İlişkili)

• Tanım: Şizofreniyle yapısal benzerlik taşıyan, ancak tam psikotik epizodların olmadığı kişilik yapılanması.

• Özellikler: Garip inançlar, tuhaf davranışlar, sosyal kaygı, düşünce bozukluğu.

• DSM-5 Kategorisi: Kişilik bozuklukları içinde yer alır.

• Not: Şizofreniye genetik yatkınlık gösterebilir.

• Örnek: İnsanların düşüncelerini okuyabildiğine inanan, yalnız yaşayan birey.

 

Bölüm 3: Psikopatolojik Kavramlar Sözlüğü (Şizofreniyle İlişkili)

 

Bu bölümde şizofrenide sık karşılaşılan veya tanıyı destekleyen psikopatolojik kavramlar alfabetik sırayla açıklanmaktadır. Her terim, tanım, açıklama ve örnek içerecek şekilde hazırlanmıştır.

 

1. Aloji

• Tanım: Konuşma içeriğinde fakirlik ya da sözel üretimde azalma.

• Açıklama: Negatif belirtidir. Hasta kısa, anlamdan yoksun yanıtlar verir.

• Örnek: “Günün nasıl geçti?” sorusuna “İyi.” deyip sessiz kalmak.

2. Ambivalans

• Tanım: Aynı anda zıt duyguların veya düşüncelerin yaşanması.

• Açıklama: Eugen Bleuler’in şizofreni tanımındaki dört A’dan biridir.

• Örnek: Hem birini çok sevdiğini hem de ondan nefret ettiğini söylemek.

 

3. Anozognozi

• Tanım: Hastanın hastalığının farkında olmaması.

• Açıklama: Şizofrenide tedaviye dirençle ilişkilidir.

• Örnek: Hasta halüsinasyonlarını reddeder, “Hasta değilim” der.

 

4. Asosyalite

• Tanım: Sosyal ilişkilerden kaçınma ya da ilgisizlik.

• Açıklama: Negatif belirtidir. Sosyal bağların kopması yaygındır.

• Örnek: Aile ve arkadaşlarla tüm iletişimi kesmek.

 

5. Atetizm

• Tanım: Hareketlerde düzensizlik ve amaçsız motor aktivite.

• Açıklama: Katatonik şizofrenide görülebilir.

• Örnek: Sürekli elleri sallamak, ileri geri yürüme.

 

6. Autizm (Bleuler anlamıyla)

• Tanım: Dış dünyadan kopma, içe dönüklük.

• Açıklama: Bleuler’in “düşüncelerin iç mantıkla yönetilmesi” şeklinde tanımladığı çekilme hâlidir.

• Örnek: Kendi iç dünyasında yaşayan, çevresel gerçeklikten kopuk hasta.

 

7. Delüzyon (Sanrı)

• Tanım: Gerçek dışı, sarsılamaz inanç.

• Açıklama: Pozitif belirtidir. Kişi tüm mantıklı açıklamalara rağmen bu inanca bağlı kalır.

• Örnek: “Polis beni takip ediyor çünkü ben çok önemli biriyim.”

 

8. Derealizasyon

• Tanım: Dış dünyanın gerçek dışı, yabancı, sahte gibi algılanması.

• Açıklama: Şizofrenide gerçeklik bozulmasının bir parçasıdır.

• Örnek: “Etrafımdaki insanlar bir film gibi, hepsi yapay.”

 

9. Depersonalizasyon

• Tanım: Kişinin kendisini yabancı, dışarıdan izliyormuş gibi hissetmesi.

• Açıklama: Dissosiyatif özellik taşısa da psikotik deneyimlerde de görülebilir.

• Örnek: “Sanki ben değilim, dışarıdan kendimi izliyorum.”

 

10. Duygu Küntlüğü (Afekt Küntlüğü)

• Tanım: Duygusal tepkilerin azalması ya da kaybı.

• Açıklama: Negatif belirtidir. Mimik ve jestlerde donukluk olur.

• Örnek: Sevindiği ya da üzüldüğü olaylarda bile yüz ifadesi değişmeyen hasta.

 

11. Ekolali

• Tanım: Duyulan sözlerin anlamsız şekilde tekrarlanması.

• Açıklama: Katatonik belirti olabilir.

• Örnek: “Nasılsın?” sorusuna “Nasılsın nasılsın nasılsın…” şeklinde yanıt.

 

12. Ekopraksi

• Tanım: Gözlemlenen hareketlerin anlamsız taklit edilmesi.

• Açıklama: Katatonik şizofrenide görülebilir.

• Örnek: Doktorun kaşını kaldırmasını taklit eden hasta.

 

13. Neolojizm

• Tanım: Kişinin kendi uydurduğu, anlamsız yeni sözcükler üretmesi.

• Açıklama: Şizofrenide konuşma bozukluğuna işaret eder.

• Örnek: “Bugün çok giriflokluyum, dışarı çıkmam lamora!”

 

14. Perseverasyon

• Tanım: Aynı yanıtın ya da davranışın uygunsuz şekilde tekrar edilmesi.

• Açıklama: Bilişsel bozulmalarla ilişkilidir.

• Örnek: Her soruya “Evet” demek, konudan konuya geçememek.

 

15. Tangensiyalite

• Tanım: Sorulan soruya dolaylı, konudan saparak yanıt verme.

• Açıklama: Düşünce süreci bozukluğudur. Asıl amaca ulaşılmaz.

• Örnek: “Nerede yaşıyorsun?” sorusuna, “Aslında havalar da çok değişti, artık mevsimlere güven olmuyor…” cevabı.

 

16. Sözcük Salatası (Word Salad)

• Tanım: Anlamsız, yapısal bütünlüğü olmayan sözcük dizileri.

• Açıklama: Şiddetli dezorganize düşünce örneğidir.

• Örnek: “Pencere ayakkabı çorap bulut fıstık yürüyüş git.”

 

17. Mutizm

• Tanım: Konuşmama, sessiz kalma hâli.

• Açıklama: Katatonide veya ağır negatif belirtilerde ortaya çıkar.

• Örnek: Hasta hiçbir şekilde konuşmaz, sorulara yanıt vermez.

Bu psikopatolojik kavramlar, klinik gözlemde şizofreniyi anlamamıza yardımcı olan temel

 

Bölüm 4: Nörobiyolojik ve Genetik Terimler Sözlüğü

 

1. 5-HT2A Reseptörü

• Tanım: Serotonin reseptör ailesinden bir alt tip.

• Açıklama: Atipik antipsikotik ilaçların hedeflediği önemli bir biyolojik yapıdır. Duygu düzenleme, halüsinasyon oluşumu gibi süreçlerle ilgilidir.

• İlişki: Clozapin, risperidon gibi ilaçlar bu reseptöre antagonistik etki gösterir.

 

2. BDNF (Brain-Derived Neurotrophic Factor)

• Tanım: Beyin kaynaklı nörotrofik faktör.

• Açıklama: Nöronların büyümesini, gelişmesini ve hayatta kalmasını sağlar. Şizofrenide BDNF düzeyleri genellikle düşüktür.

• İlişki: Bilişsel gerileme ile ilişkilendirilir.

 

3. COMT Geni

• Tanım: Catechol-O-Methyltransferase genidir.

• Açıklama: Dopamin metabolizmasında rol alır. COMT genindeki varyasyonlar özellikle prefrontal korteks dopamin düzeylerini etkiler.

• İlişki: Val158Met polimorfizmi şizofreni riskini etkileyebilir.

 

4. Default Mode Network (DMN)

• Tanım: Beynin dinlenme hâlinde aktif olan ağ sistemi.

• Açıklama: Kendilik, geçmiş anılar ve iç gözlemle ilişkilidir. Şizofrenide bu ağın düzensizliği düşünce dağınıklığına neden olabilir.

• İlişki: Halüsinasyon ve sanrılarla ilişkilendirilmiştir.

 

5. Dopamin Hipotezi

• Tanım: Şizofreninin dopamin dengesizliğiyle ilişkili olduğu kuram.

• Açıklama: Mezolimbik sistemde aşırı dopamin aktivitesi, pozitif belirtilerle ilişkilidir; mezokortikal yetersizlik ise negatif belirtilerle ilişkilidir.

• İlişki: Tüm antipsikotikler bu hipotez temel alınarak geliştirilmiştir.

 

6. Epigenetik

• Tanım: Gen ifadesinin, DNA dizisi değişmeden çevresel faktörlerle değişmesi.

• Açıklama: Travma, stres, doğum öncesi enfeksiyon gibi çevresel faktörler şizofreni riskini artırabilir.

• İlişki: Genetik yatkınlık + çevre etkileşimi açıklanır.

 

7. GABA (Gamma-Aminobutirik Asit)

• Tanım: Başlıca inhibitör nörotransmitter.

• Açıklama: GABA azalması ile bilişsel düzensizlik, anksiyete, uyarılabilirlik artışı şizofrenide gözlenebilir.

• İlişki: Glutamat hipotezi ile bağlantılıdır.

 

8. Glutamat Hipotezi

• Tanım: Şizofrenide NMDA reseptör aktivitesinde azalma olduğu kuramı.

• Açıklama: Özellikle negatif ve bilişsel belirtilerin oluşmasında glutamat sisteminin rol oynadığı düşünülür.

• İlişki: Ketamin gibi NMDA antagonisti ilaçlar geçici psikotik etkiler oluşturur.

 

9. Mezokortikal Yol

• Tanım: VTA’dan (ventral tegmental alan) prefrontal kortekse giden dopaminerjik yol.

• Açıklama: Aktivitenin düşüklüğü negatif belirtiler ve bilişsel bozukluklarla ilişkilidir.

• İlişki: Motivasyon ve karar verme süreçleri bozulur.

 

10. Mezolimbik Yol

• Tanım: VTA’dan limbik sisteme uzanan dopaminerjik yol.

• Açıklama: Bu yolda artan dopamin aktivitesi pozitif belirtilerle bağlantılıdır.

• İlişki: Sanrı, halüsinasyon ve ajitasyon gelişebilir.

 

11. NMDA Reseptörü

• Tanım: Glutamat reseptörlerinden biridir.

• Açıklama: NMDA reseptörlerinin hipofonksiyonu (az çalışması), şizofrenideki bilişsel ve sosyal işlev bozukluklarına katkıda bulunur.

• İlişki: Glutamat hipotezinin merkezindedir.

 

12. Nörogelişimsel Kuram

• Tanım: Şizofreninin gelişimsel nörolojik bozukluklardan kaynaklandığını savunan yaklaşımdır.

• Açıklama: Doğum öncesi ya da erken çocuklukta beyin gelişimindeki sapmalar ileride şizofreniye zemin hazırlayabilir.

• İlişki: MRI çalışmaları ile desteklenir.

 

13. Prefrontal Korteks

• Tanım: Alın bölgesinde yer alan, yürütücü işlevleri yöneten beyin bölgesi.

• Açıklama: Planlama, karar verme, dikkat gibi fonksiyonlar buradadır. Şizofrenide buradaki dopamin aktivitesinin azalması negatif belirtilerle ilişkilidir.

 

14. Serebral Atrofi

• Tanım: Beyin hacminde azalma, hücre kaybı.

• Açıklama: Şizofreni hastalarında özellikle frontal ve temporal bölgelerde gri madde kaybı saptanmıştır.

• İlişki: MRI bulgularında görülür.

 

15. Ventricular Enlargement (Beyin Ventrikül Genişlemesi)

• Tanım: Beyin omurilik sıvısını taşıyan boşlukların genişlemesi.

• Açıklama: Şizofrenide sıklıkla görülen bir biyolojik belirtidir, yapısal beyin değişikliklerine işaret eder.

 

Bu bölümle birlikte şizofrenide biyolojik temel oluşturan yapıları ve süreçleri detaylandırmış olduk.

 

 Bölüm 5: Farmakolojik Terimler (İlaçlar ve Etkileri)

 

Bu bölümde şizofreni tedavisinde kullanılan ilaç grupları, etkileri, yan etkileri ve ilgili farmakolojik kavramlar alfabetik sırayla, açıklamalı şekilde sunulmuştur.

 

1. Antipsikotik İlaçlar

• Tanım: Şizofreni ve diğer psikotik bozuklukların tedavisinde kullanılan ilaçlardır.

• Alt Sınıflar:

• Tipik (Birinci Kuşak): Haloperidol, Klorpromazin

• Atipik (İkinci Kuşak): Risperidon, Olanzapin, Klozapin

• Etki Mekanizması: Dopamin D2 reseptör antagonizması; bazıları serotonin 5-HT2A antagonisti.

 

2. Atipik Antipsikotikler

• Tanım: Yeni kuşak antipsikotikler; hem pozitif hem de negatif semptomlara etkilidir.

• Örnekler: Risperidon, Olanzapin, Quetiapin, Klozapin, Aripiprazol.

• Avantaj: Ekstrapiramidal yan etkiler daha azdır; duygudurum stabilizasyonuna katkı sağlarlar.

 

3. Tipik Antipsikotikler

• Tanım: Eski kuşak antipsikotiklerdir. Özellikle pozitif belirtilerde etkilidirler.

• Örnekler: Haloperidol, Klorpromazin, Trifluoperazin.

• Dezavantaj: Ekstrapiramidal yan etkiler (kas sertliği, titreme) sıktır.

 

4. Ekstrapiramidal Belirtiler (EPB)

• Tanım: Antipsikotik ilaçlara bağlı olarak ortaya çıkan istemsiz kas hareketleri.

• Alt Tipler:

• Akatizi (hareketsiz kalamama)

• Distoni (kas spazmları)

• Parkinsonizm

• Tardif diskinezi (geç başlangıçlı, kalıcı)

• İlişki: Özellikle tipik antipsikotiklerde görülür.

 

5. Klozapin

• Tanım: Tedaviye dirençli şizofrenide kullanılan atipik antipsikotik.

• Özellik: Etkili ama agranülositoz (beyaz kan hücre düşüklüğü) riski nedeniyle kan sayımı takibi gerekir.

• Artı: İntiharı azaltıcı etkisi vardır.

 

6. Aripiprazol

• Tanım: Parsiyel dopamin agonistidir.

• Açıklama: D2 reseptörlerini kısmi aktive eder, denge sağlar. Negatif semptomlara ve kilo alımına karşı daha nötrdür.

 

7. Olanzapin

• Tanım: Etkili bir atipik antipsikotiktir.

• Dezavantaj: Kilo alımı, sedasyon, metabolik sendrom riski yüksektir.

• Artı: Anksiyete ve uykusuzlukta rahatlatıcı etki gösterir.

 

8. Risperidon

• Tanım: Sık kullanılan atipik antipsikotik.

• Özellik: Düşük dozda EPB az; yüksek dozda risk artar. Prolaktin düzeyini yükseltebilir.

 

9. Quetiapin

• Tanım: Şizofreni, bipolar bozukluk ve majör depresyonda kullanılan atipik antipsikotik.

• Avantaj: Uyku bozukluğu olan hastalarda sedatif etkisi istenir.

• Yan Etki: Tansiyon düşüklüğü, ağız kuruluğu, sedasyon.

 

10. Depot İlaçlar (Uzun Etkili Enjeksiyonlar)

• Tanım: Haftalar veya aylar süresince etki gösteren, iğne şeklinde uygulanan antipsikotikler.

• Örnek: Paliperidon Palmitat, Haloperidol Dekanoat.

• Avantaj: İlaç uyumunun düşük olduğu hastalarda çok kullanışlıdır.

 

11. Nöroleptik Malign Sendrom (NMS)

• Tanım: Hayati tehlike taşıyan, nadir ama ciddi bir antipsikotik yan etkisi.

• Belirtiler: Ateş, kas rijiditesi, bilinç değişikliği, otonom bozulmalar.

• Tedavi: İlacın kesilmesi, yoğun destek tedavisi.

 

12. Tolerans

• Tanım: İlaca karşı duyarlılığın azalması, daha yüksek doz gerekmesi.

• İlişki: Antipsikotiklerde genellikle tolerans gelişmez, ancak yan etkilere karşı gelişebilir.

 

13. Prolaktin Yükselmesi

• Tanım: Bazı antipsikotikler prolaktin hormonunu yükseltebilir.

• Etkiler: Adet düzensizliği, cinsel işlev bozuklukları, meme büyümesi.

• İlişki: Risperidon ve amisülpirid gibi ilaçlarda sık görülür.

 

14. Sedasyon

• Tanım: Merkezi sinir sistemi baskılanması sonucu oluşan uyku hâli.

• İlişki: Olanzapin, Quetiapin gibi ilaçlarda belirgindir. Tedaviye başlarken dikkate alınmalıdır.

 

15. Metabolik Sendrom

• Tanım: Kilo alımı, hipertansiyon, insülin direnci gibi durumların bir arada görülmesi.

• İlişki: Atipik antipsikotikler bu riski artırabilir. Hastalar düzenli olarak tartılmalı ve kan şekeri takibi yapılmalıdır.

 

 

Bölüm 6: Psikoterapi ve Müdahale Yaklaşımları Sözlüğü

 

Bu bölümde, şizofreni tedavisinde kullanılan psikolojik terapi teknikleri, müdahale programları ve terapötik yaklaşımlar alfabetik sırayla açıklanmaktadır.

 

1. Aile Terapisi

• Tanım: Şizofreni hastasının yakınlarıyla birlikte yürütülen psikoeğitimsel ve destekleyici terapi süreci.

• Amaç: Hasta yakınlarının bilgi düzeyini artırmak, başa çıkma becerilerini geliştirmek ve nüksetmeyi azaltmak.

• İlişki: Düşük ifade edilen duygular (Expressed Emotion) ortamı, nüks riskini azaltır.

 

2. Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)

• Tanım: Hastanın düşünce biçimlerini ve davranışlarını değiştirmeyi hedefleyen yapılandırılmış psikoterapi yaklaşımı.

• Şizofrenide Kullanımı:

• Sanrıların sorgulanması

• Halüsinasyonlarla baş etme

• Gerçeklik testi yapma

• Kanıt: NICE ve APA kılavuzlarında önerilen psikososyal tedavidir.

 

3. Bilişsel Onarım Terapisi (Cognitive Remediation Therapy - CRT)

• Tanım: Bilişsel yetileri (hafıza, dikkat, yürütücü işlev) güçlendirmeye odaklı müdahaledir.

• Amaç: Akademik, sosyal ve mesleki işlevselliği iyileştirmek.

• Yöntem: Bilgisayar destekli görevler, grup egzersizleri.

 

4. Destekleyici Psikoterapi

• Tanım: Günlük sorunlarla baş etme, duygusal destek sağlama ve içgörü kazandırma temellidir.

• Şizofrenide Rolü: Akut olmayan dönemlerde sosyal uyumun korunmasına katkı sağlar.

• Yöntem: Empati, dinleme, cesaretlendirme.

 

5. Erken Müdahale Programları (Early Intervention Services)

• Tanım: Psikozun ilk döneminde hızlı müdahaleyi amaçlayan bütüncül programlar.

• Amaç: Tedaviye hızlı başlanarak nükslerin ve kalıcı zararların azaltılması.

• Örnek: İngiltere’deki EIP programları.

 

6. İlaç Uyumu Terapisi

• Tanım: Hastanın ilaçlarını düzenli kullanmasını sağlamak için yapılan bireysel veya grup temelli terapötik çalışmalar.

• Amaç: Tedaviye bağlılık, nüks riskini azaltma.

• Yöntem: Eğitim, hatırlatıcı sistemler, motivasyonel görüşmeler.

 

7. İşlevsel Beceri Eğitimi

• Tanım: Günlük yaşam aktivitelerinin kazandırılmasına yönelik rehabilitasyon programı.

• Örnek: Yemek yapma, para kullanma, toplu taşıma ile seyahat.

• Amaç: Hastanın bağımsız yaşama katılmasını desteklemek.

 

8. Motivasyonel Görüşme (Motivational Interviewing)

• Tanım: Davranış değişikliğine hazır olmayan bireylerle çalışan, işbirliğine dayalı bir iletişim yaklaşımı.

• Şizofrenide Kullanımı: İlaç uyumu, bağımsız yaşam motivasyonu.

• Temel Unsurlar: Kabullenici, yönlendirici ve dirençle karşılaşmayan tarz.

 

9. Psikoeğitim

• Tanım: Hasta ve ailesine hastalık, tedavi, belirtiler ve başa çıkma yolları hakkında sistematik bilgi verilmesi.

• Hedef: Bilgilendirerek nüksleri önlemek, içgörüyü artırmak.

• Yöntem: Grup eğitimi, broşürler, videolar.

 

10. Sosyal Beceri Eğitimi

• Tanım: Kişilerarası etkileşimleri ve iletişim becerilerini geliştirmeyi amaçlayan programlar.

• Yöntem: Rol yapma, geri bildirim, model alma.

• Amaç: Sosyal izolasyonu ve damgalanmayı azaltmak.

 

11. Toplum Temelli Ruh Sağlığı Hizmetleri

• Tanım: Hastaların hastaneye yatmadan yaşadıkları ortamda tedavi ve destek almasını sağlayan model.

• Uygulama: Gezici ekipler, ev ziyaretleri, sosyal hizmet desteği.

• Örnek: Toplum Ruh Sağlığı Merkezleri (TRSM).

 

12. Rehabilitasyon Psikolojisi

• Tanım: Psikiyatrik hastalık sonrası işlev kaybı yaşayan bireylerin, tekrar işlevsel yaşama dönmelerini amaçlayan alan.

• Yöntem: İş bulma, mesleki danışmanlık, sosyal destek.

 

Bölüm 7: Toplumsal ve Kültürel Terimler Sözlüğü

 

Bu bölümde şizofreniyle ilişkili toplumsal algılar, kültürel yaklaşımlar, sosyal etiketlemeler, damgalama süreçleri ve bu durumların hastalığın gidişine etkileri ele alınmaktadır.

 

1. Damgalama (Stigma)

• Tanım: Şizofreni tanısı alan bireylerin toplum tarafından dışlanması, ötekileştirilmesi.

• Sonuçları:

• İş bulma güçlüğü

• İlişkilerde sorun

• Kendi içselleştirilmiş damgalaması (self-stigma)

• Çözüm: Psikoeğitim, medya kampanyaları, farkındalık artırımı.

 

2. Etiketleme Kuramı

• Tanım: Toplumun bir bireyi “akıl hastası” gibi etiketlemesinin kişinin kimliğini ve davranışlarını şekillendirdiğini savunan sosyolojik kuram.

• Temsilcisi: Howard Becker.

• Etkisi: Kişinin kendisini bu etikete uygun davranmaya zorlaması, rol içselleştirmesi.

 

3. Ruhsal Engellilik

• Tanım: Şizofreni gibi ciddi ruhsal hastalıkların bireyin günlük yaşamını ve işlevselliğini kalıcı olarak etkilemesi sonucu ortaya çıkan engellilik durumu.

• Hukuki Sonuç: Engelli raporu alınması, destek ve bakım hakkı.

 

4. Sosyal Çekilme (Withdrawal)

• Tanım: Bireyin sosyal ortamlardan uzaklaşması, yalnızlaşması.

• Neden: Negatif belirtiler, damgalama, içe kapanma.

• Sonuç: İzolasyon, depresyon riski.

 

5. Kronikleşme

• Tanım: Tedaviye yeterince yanıt alınamayan, belirtilerin uzun süre devam ettiği klinik seyir.

• Toplumsal Algı: “İyileşemez” düşüncesi yaygındır, bu da damgalamayı güçlendirir.

• Gerçek: Erken müdahale ve rehabilitasyonla bu döngü kırılabilir.

 

6. Barınma Sorunu

• Tanım: Aile desteği olmayan ya da ekonomik gücü yetersiz olan hastaların güvenli konut bulmakta zorlanması.

• Çözüm: Destekli barınma hizmetleri, sosyal devlet politikaları.

 

7. İstihdamda Ayrımcılık

• Tanım: Şizofreni hastalarının işe alınmaması veya işte dışlanması.

• Sebep: Ön yargı, bilgisizlik, damgalama.

• Çözüm: Korunan işyerleri, sosyal girişimler.

 

8. Kültürel Yorumlar

• Tanım: Şizofreni belirtilerinin toplumlara göre farklı yorumlanması (örneğin bir toplumda ses duyma “ilahi mesaj” olarak kabul edilebilir).

• Etnopsikiyatri: Kültürel bağlamın tanıya ve tedaviye etkisini inceleyen alan.

 

9. Aile İçi Baskı ve Dışlama

• Tanım: Ailenin hastayı “utanç kaynağı” olarak görmesi ya da “şımardığını” düşünerek dışlaması.

• Sonuç: Duygusal ihmal, bakım eksikliği, tedavi uyumsuzluğu.

 

10. Medyada Yanlış Temsiller

• Tanım: Şizofreninin medya organlarında çoğunlukla tehlikeli, saldırgan bireylerle özdeşleştirilmesi.

• Etki: Damgalamanın artması, halkın korku ve ön yargılarının güçlenmesi.

 

11. Toplumsal Destek

• Tanım: Aile, arkadaşlar, sosyal hizmetler ve toplumun sağladığı yardım ve dayanışma.

• İlişki: Yüksek sosyal destek hastalık gidişini olumlu etkiler.

 

12. Sosyal Hizmet Müdahalesi

• Tanım: Psikososyal destek sağlamak, hastayı kaynaklara yönlendirmek.

• Örnek: Ev ziyaretleri, gelir desteği, bakım başvuruları.

 

Bölüm 8: Tarihsel ve Kuramsal Kavramlar Sözlüğü

 

Bu bölümde, şizofreninin tarihsel gelişimi, ilk kuramsal yaklaşımlar, kavramın evrimi ve önemli düşünürlerin katkıları ele alınmaktadır.

 

1. Bleuler, Eugen

• Tanım: “Şizofreni” terimini 1911’de literatüre kazandıran İsviçreli psikiyatr.

• Katkı: Kraepelin’in “demansia prekoks” kavramına karşı çıkarak hastalığın çok merkezli doğasına dikkat çekti.

• Önemli Kavramlar: Dört A:

• Aloji

• Afekt küntlüğü

• Ambivalans

• Autizm

 

2. Kraepelin, Emil

• Tanım: Şizofreninin “demansia praecox” (erken bunama) adıyla ilk sistematik tanımlayıcısı.

• Görüşü: Hastalığı ilerleyici, kötü gidişli bir zihinsel bozulma olarak görmüştür.

• Tarihi Önemi: Psikiyatrinin kurucularından kabul edilir.

 

3. Freud, Sigmund

• Tanım: Psikoanalizin kurucusu; şizofreniyi libido gerilemesi ve ego çözülmesi üzerinden yorumladı.

• Görüşü: Şizofrenide hasta içe çekilerek dış dünyaya ilgisini kaybeder.

• Eleştiri: Şizofreni, klasik psikanalizle çalışılması en zor alanlardan biri olarak kabul edilmiştir.

 

4. Jung, Carl Gustav

• Tanım: Freud’un öğrencisiydi; şizofreniyi arketipsel sembollerle ve bireysel bilinçdışı ile ilişkilendirdi.

• Görüşü: Psikoz, bireyin içsel dengesizlikle başa çıkma girişimidir.

 

5. Anti-Psikiyatri Hareketi

• Tanım: 1960’larda şizofreni tanısının toplumsal normları korumak için kullanıldığını savunan radikal akım.

• Temsilcileri: R.D. Laing, Thomas Szasz, David Cooper.

• Görüş: Şizofreni bir hastalık değil, anlamlı bir tepki ya da alternatif bir gerçeklik biçimidir.

 

6. R.D. Laing

• Tanım: Anti-psikiyatri hareketinin öncülerinden, şizofreniye fenomenolojik yaklaşımı savundu.

• Görüşü: Şizofreni, toplumun bireyi bastırması sonucu ortaya çıkan varoluşsal bir krizdir.

• Eseri: “The Divided Self” (Bölünmüş Benlik)

 

7. Thomas Szasz

• Tanım: Şizofreninin “uydurulmuş” bir hastalık olduğunu savunmuş radikal psikiyatri eleştirmeni.

• Görüş: Ruhsal hastalıklar ahlaki ve sosyal sorunlardır, biyolojik temeli yoktur.

 

8. Şizofreni Teriminin Kökeni

• Köken: Yunanca “schizo” (bölmek) + “phrenos” (akıl) = “Bölünmüş akıl”

• Yanılgı: Terim halk arasında “çoklu kişilik bozukluğu” ile karıştırılmaktadır (doğru değildir).

 

9. DSM’nin Rolü (Amerikan Psikiyatri Birliği Tanı Sistemi)

• Tanım: Şizofreninin modern sınıflandırmasında belirleyici rol oynayan tanı sistemi.

• Evrimi:

• DSM-I (1952): Psikotik reaksiyonlar

• DSM-III (1980): Pozitif-negatif ayrımı

• DSM-5 (2013): Alt tipler kaldırıldı, boyutsal değerlendirme geldi.

 

10. ICD Sistemi

• Tanım: Dünya Sağlık Örgütü tarafından geliştirilen uluslararası hastalık sınıflandırma sistemi.

• ICD-10 ve ICD-11: Şizofreni tanısı, daha geniş klinik örüntülere göre sınıflandırılır.

 

11. Fenomenoloji

• Tanım: Şizofreniyi bireyin öznel deneyimi üzerinden anlamaya çalışan felsefi yaklaşım.

• Temsilciler: Karl Jaspers, R.D. Laing.

• Odak: Sanrıların ve halüsinasyonların hastaya göre anlamı.

 

12. Sosyolojik Yaklaşımlar

• Tanım: Şizofreniyi toplumsal yapılar, ekonomik sınıflar, stres ve yalnızlık gibi çevresel etkenlerle ilişkilendiren modeller.

• Örnek: Sosyal yoksunluk → şizofreni riskini artırabilir.

 

Bölüm 9: Hukuk, Etik ve Hasta Hakları Terimleri Sözlüğü

 

1. Adli Psikiyatri

• Tanım: Ruhsal bozuklukların ceza hukuku, medeni hukuk ve toplum güvenliği bağlamında değerlendirilmesini yapan psikiyatri dalı.

• İlişki: Şizofreni tanısı alan bireylerin cezai ehliyeti, vesayet altına alınma durumu gibi konular bu alanda incelenir.

 

2. Cezai Ehliyet

• Tanım: Bir bireyin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını kavrayabilme yetisi.

• Şizofrenide: Akut psikotik dönemde işlenen suçlarda cezai ehliyet yokluğu ya da azlığı gündeme gelebilir.

• İnceleme: Gözlem altı raporu ile belirlenir (genelde 3 hafta – 1 ay süreli hastane gözlemi).

 

3. Hastanın Rızası (Aydınlatılmış Onam)

• Tanım: Hastanın yapılacak tıbbi müdahale hakkında yeterince bilgilendirilmesi ve özgürce onay vermesi.

• Etik Rol: Tedavi etik açıdan hastanın rızası olmadan yapılamaz. Ancak bazı durumlarda “zorunlu tedavi” devreye girer.

4. İnsan Hakları ve Ruh Sağlığı

• Tanım: Akıl hastalarının özgürlük, saygı, tedaviye erişim ve toplumda eşit yer alma hakkı.

• Kurumsal Belgeler: BM “Ruhsal Engelliler Hakları Bildirgesi”, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararları.

• İhlal Riski: Aşırı ilaçlama, fiziksel kısıtlama, habersiz zorla hastaneye yatırma.

 

5. İzinsiz Zorunlu Hastaneye Yatış (Zorla Yatış)

• Tanım: Şizofreni hastasının kendi isteği dışında, hekim kararıyla hastaneye yatırılması.

• Yasal Gerekçe:

• Kişinin kendine ya da başkasına zarar verme riski.

• Tedavinin evde uygulanamaması.

• Etik Sorun: Özgürlük hakkı vs. toplumsal güvenlik ve bireyin iyiliği çatışması.

 

6. Medeni Ehliyet (Fiil Ehliyeti)

• Tanım: Kişinin hak ve borç doğurabilecek işlemleri yapma yeteneği.

• Şizofrenide: Sürekli ve ağır zihinsel bozukluk hâlinde kişi kısıtlanabilir ve vasi atanabilir.

• Sonuç: Evlilik, oy kullanma, mal satışı gibi işlemler sınırlanabilir.

 

7. Psikiyatri Etiği

• Tanım: Psikiyatrik uygulamalarda insan onurunu, özgürlüğünü, mahremiyeti koruma ilkelerini düzenleyen etik alan.

• Ana İlkeler:

• Otonomiye saygı

• Zarar vermeme (non-maleficence)

• Fayda sağlama

• Adalet ve eşitlik

 

8. Ruh Sağlığı Yasası

• Tanım: Ruhsal hastalıklarla ilgili tanı, tedavi, zorunlu yatış, hasta hakları gibi konuları düzenleyen kanuni çerçeve.

• Durum (Türkiye): Hâlâ kapsamlı bir Ruh Sağlığı Yasası çıkarılmamıştır. Mevcut uygulamalar genel sağlık mevzuatı üzerinden yürümektedir.

• Eleştiri: Hukuki boşluklar hastaların hak ihlaline yol açabilir.

 

9. Sağlık Kurulu Raporu

• Tanım: Şizofreni tanısına dayanarak verilen ve engellilik oranını belirleyen resmi belge.

• Amaç: Engelli maaşı, bakım hizmeti, işe yerleştirme gibi destekler için gereklidir.

• Oran: Genelde %40 ve üzeri engellilik durumunda sosyal haklar doğar.

 

10. Toplum Temelli Hukuk Yaklaşımı

• Tanım: Şizofreni gibi ruhsal hastalıkların yalnızca tıbbi değil, sosyal, hukuki ve toplumsal olarak ele alınmasını savunur.

• Amaç: Hastanın sosyal haklara erişimi, ayrımcılıktan korunması, yaşam hakkının desteklenmesi.

• İlişki: Uluslararası örneklerde, ruh sağlığı yasası bu yaklaşımı benimseyerek yapılandırılmıştır.

 

Bölüm 10: Güncel Araştırmalar ve Gelişmeler Sözlüğü

 

Bu bölümde, şizofreniyle ilgili en yeni bilimsel gelişmeler, teknolojik yaklaşımlar, yapay zekâ destekli sistemler ve geleceğe yönelik umut veren tedavi yöntemleri alfabetik olarak sunulmuştur.

 

1. Beyin Görüntüleme Teknikleri

• Tanım: Şizofrenide beyin yapısını ve işlevini inceleyen modern nörogörüntüleme yöntemleri.

• Örnekler:

• fMRI (Fonksiyonel MR): Beyin aktivitesini izler.

• PET (Pozitron Emisyon Tomografisi): Nörotransmitter dağılımını gösterir.

• DTI (Diffusion Tensor Imaging): Beyin bağlantı yollarını haritalar.

• Kullanım: Tanı destekleme, bilişsel bozulmaların izlenmesi.

 

2. CRISPR Teknolojisi

• Tanım: Gen düzenleme teknolojisidir.

• Şizofrenide Rolü: Riskli gen varyantlarının değiştirilmesi üzerine araştırmalar yapılmaktadır. Etik açıdan tartışmalıdır.

 

3. Dijital Fenotipleme

• Tanım: Telefon, giyilebilir cihazlar ve sosyal medya gibi dijital verilerden ruhsal durumun belirlenmesi.

• Uygulama: Hastaların konuşma kalıpları, sosyal medya kullanımı veya GPS hareketliliği takip edilerek nüksler öngörülebilir.

 

4. Genomik Çalışmalar

• Tanım: Şizofrenide rol oynayan genetik varyantları belirlemeye yönelik geniş çaplı çalışmalar.

• İlgili Genler: COMT, DISC1, DTNBP1, ZNF804A vb.

• Sonuç: Şizofreni, çok genli (poligenik) ve çevresel etkenlerle birlikte etkileşimli bir yapıya sahiptir.

 

5. Nöromodülasyon Teknikleri

• Tanım: Beynin elektriksel veya manyetik uyarılarla değiştirilmesini amaçlayan yöntemler.

• Örnekler:

• TMS (Transkraniyal Manyetik Stimülasyon): Özellikle negatif belirtilere karşı uygulanır.

• tDCS (Transkraniyal Doğru Akım Stimülasyonu): Bilişsel işlevleri iyileştirmek için araştırılmaktadır.

• DBS (Derin Beyin Stimülasyonu): Araştırma aşamasındadır; invaziv bir yöntemdir.

 

6. Psikedelik Araştırmalar (LSD, Psilosibin vb.)

• Tanım: Halüsinojenlerin kontrollü dozlarla terapötik etkilerinin araştırılması.

• İlgi: Şizofreniye benzeyen geçici durumlar üretmeleri nedeniyle hastalığın anlaşılmasında model olarak kullanılmıştır.

• Uyarı: Şizofreni hastalarında uygulanmaz, sadece mekanizma araştırmaları için model olabilir.

 

7. Yapay Zekâ Destekli Tanı Sistemleri

• Tanım: MRI, EEG, klinik veriler gibi çok boyutlu verileri analiz ederek tanı koyan algoritmalar.

• Uygulama:

• Tanı doğruluğunu artırma

• Erken uyarı sistemleri

• Tedaviye yanıt tahmini

 

8. Negatif Belirti Odaklı Yeni İlaçlar

• Tanım: Geleneksel antipsikotikler pozitif belirtilerde etkili iken, bu ilaçlar özellikle motivasyon, anhedoni, sosyal geri çekilme gibi negatif belirtilere odaklanır.

• Örnek: KarXT (Kariprazin + Muskarinik agonist), uluslararası faz 3 denemelerinde umut verici sonuçlar vermektedir.

 

9. Bilişsel İyileştirme Uygulamaları (Mobil)

• Tanım: Mobil uygulamalar üzerinden yürütülen hafıza, dikkat ve yürütücü işlev egzersizleri.

• Örnek: “Cognitive Coach” gibi oyunlaştırılmış uygulamalar.

• Amaç: Klinik sonrası iyileşme sürecini hızlandırmak.

 

10. Psikososyal Modelin Genişlemesi

• Tanım: Biyolojik tedavilerin yanı sıra eğitim, barınma, istihdam, sosyal rehabilitasyon gibi çok yönlü desteklerin tedavide temel hâle gelmesi.

• İlişki: WHO’nun önerdiği toplum temelli ruh sağlığı hizmetlerine geçiş modelidir.

 

Özet: Bu gelişmeler gösteriyor ki, şizofreni artık yalnızca ilaçla tedavi edilen bir hastalık değil, aynı zamanda teknoloji, yapay zekâ, psikososyal destek ve etikle birlikte ele alınması gereken çok yönlü bir durumdur.