Klinik Bilgi ve Terapi
1. Tanı ve Klinik Süreç
Şizofreni tanısı, genellikle psikiyatrik değerlendirme ve gözlemle konulur. DSM-5'e göre en az 6 aydır süren psikotik belirtiler (sanrılar, halüsinasyonlar, dezorganize konuşma, davranış bozukluğu) tanı kriterleri arasında yer alır. Tanıda MR gibi görüntüleme, nöropsikolojik testler ve aile öyküsü de dikkate alınabilir.
2. Farmakolojik Tedavi (İlaçlar)
Şizofrenide en yaygın tedavi antipsikotik ilaçlardır. Bunlar pozitif belirtileri (halüsinasyon, sanrı) azaltmada etkilidir. Kullanılan ilaçlar:
- Tipik antipsikotikler: Haloperidol, Fluphenazin
- Atipik antipsikotikler: Risperidon, Olanzapin, Klozapin
Yan etkiler arasında kilo artışı, uyku hali ve hareket bozuklukları olabilir. Düzenli doktor kontrolü şarttır.
3. Psikoterapi Türleri (BDT, Aile Terapisi, CRT)
- BDT (Bilişsel Davranışçı Terapi): Sanrıları sorgulama, düşünce biçimini yeniden yapılandırma.
- Aile Terapisi: Aile ilişkilerini düzenleme, stres azaltma.
- CRT (Cognitive Remediation Therapy): Bilişsel yetileri (dikkat, hafıza, planlama) güçlendirme odaklı yeni bir terapi yöntemidir.
4. TRSM ve Psikososyal Destekler
Toplum Ruh Sağlığı Merkezleri (TRSM), ilaç tedavisi dışında sosyal beceri eğitimi, iş-uğraş terapileri ve grup terapileriyle hastalara bütüncül destek sağlar. TRSM'ler özellikle yoksul ve yalnız bireyler için önemlidir. Ailelerle birlikte çalışarak toplum temelli rehabilitasyonu mümkün kılar.
5. Klinik Rehberler (DSM-5, ICD-11)
- DSM-5 (Amerikan Psikiyatri Birliği): Tanı için gerekli belirtileri ve süreleri detaylandırır.
- ICD-11 (Dünya Sağlık Örgütü): Uluslararası kodlama sistemidir. Hem tanı hem de sağlık sigortası açısından kullanılır.
Her iki sistem de şizofreni tanısında temel bilimsel rehberlerdir ve klinik uygulamalarda yol göstericidir.
Aileler İçin Rehber
1. Şizofreniyle Yaşamak: Aile İçin Tavsiyeler
Şizofreni hastası bir bireyle yaşamak zor olabilir ama sevgi, sabır ve bilgiyle bu süreci daha sağlıklı geçirmek mümkündür. Aile bireyleri hastalığın doğasını öğrenmeli, beklentilerini hastanın durumuna göre ayarlamalı ve eleştirel değil destekleyici bir tutum sergilemelidir. İlaçların düzenli alınması, günlük yaşamın yapılandırılması ve sosyal hayata katılım için cesaretlendirme önemlidir.
2. Kriz Anında Ne Yapmalı?
Kriz anında hasta gerçek dışı şeyler söyleyebilir, saldırganlaşabilir ya da kendine zarar verme riski taşıyabilir. Bu durumda yapılması gerekenler:
- Sakinliğinizi koruyun.
- Hastayla tartışmaya girmeyin.
- Gerekiyorsa ortamı sessizleştirin ve uyaranları azaltın.
- İntihar riski varsa 112'yi arayın ya da en yakın hastaneye başvurun.
3. Hasta Yakını Hakları
Hastaların olduğu kadar, onları destekleyen aile bireylerinin de hakları vardır. - Bilgilendirilme hakkı
- Gerekirse mahkeme kararıyla bakım talebi
- Hasta adına karar verme (yasal temsil yetkisi varsa)
- Ruh sağlığı kuruluşlarından destek talep etme
- Psikososyal destek programlarına katılma
4. Aile Terapisi ve Destek Programları
Aile terapisi, hem hastayı hem de yakınlarını kapsayan bir destek sürecidir. Türkiye'deki birçok Toplum Ruh Sağlığı Merkezi (TRSM), aile eğitimleri ve grup terapileri düzenlemektedir. Aile içindeki iletişimi güçlendirmek, krizleri daha iyi yönetmek ve tükenmişlik hissini azaltmak amacıyla yapılır.
5. Evde Bakım ve Temel Psikososyal İlkeler
Evde bakım verirken dikkat edilmesi gereken temel ilkeler şunlardır:
- Düzenli ilaç takibi
- Günlük rutin oluşturmak
- Sosyal etkileşim fırsatları sağlamak
- Yargılamadan dinlemek
- Sabırlı ve kararlı olmak
Psikososyal destek, sadece ilaçla değil; bireyin topluma yeniden kazandırılmasıyla da ilgilenir. Bu nedenle aile desteği, hastanın tedavisinin temel taşlarındandır.
Sık Sorulan Sorular (SSS)
1. Şizofreni tamamen geçer mi?
Birçok hasta düzenli tedaviyle büyük ölçüde toparlar. Bazıları tamamen iyileşebilir, bazıları belirli işlev kayıplarıyla hayatını sürdürebilir.
2. Herkeste olabilir mi?
Evet. Genetik yatkınlık önemli ama çevresel faktörlerle birleşince herkes için olasılık vardır.
3. Ailemde varsa kesin bende de çıkar mı?
Hayır. Ailede olması sadece riski artırır, kesinlik vermez.
4. Zekâ geriliği midir?
Hayır. Hatta bazı hastalar çok yaratıcı ve zeki olabilir. Zihinsel işleyiş etkilenebilir ama zekâ doğrudan düşmez.
5. Hastalar toplumdan soyutlanmalı mı?
Hayır! En büyük tedavi unsurlarından biri sosyal destek, kabul ve anlaşılmaktır.
Mitler ve Gerçekler
MIT: Şizofreni “delilik”tir.
GERÇEK: Şizofreni bir beyin hastalığıdır, delilik değil.
MIT: Şizofreni hastaları tehlikelidir.
GERÇEK: Çoğu hasta çevresine değil, kendine zarar verme eğilimindedir.
MIT: Tedavisi yoktur.
GERÇEK: Doğru ilaç ve destekle iyileşme mümkündür.
MIT: Şizofreni bir kişilik bölünmesidir.
GERÇEK: Bu hastalık kişilik bölünmesi değildir. Kişilik bozukluklarından farklıdır.
Kimler Risk Altında?
Şizofreni herkeste ortaya çıkabilir, ancak bazı durumlar riski artırır:
• Ailede şizofreni geçmişi olan bireyler
• Erken çocuklukta yaşanan travmalar (ihmal, istismar, kayıp)
• Yoğun stres altında olmak (göç, yoksulluk, şehirde yalnız yaşamak)
• Genç yaşta madde kullanımı (özellikle esrar/THC)
• Beyin gelişimiyle ilgili genetik yatkınlık
Bu faktörlerden birine sahip olmak şizofreni kesin olacak anlamına gelmez. Ama risk takibi açısından önemlidir.
Şizofreni Türleri
Şizofreni tek tip bir hastalık değildir. Bazı alt türleri vardır:
• Paranoid şizofreni: Aşırı şüphecilik, takip edilme korkusu ön plandadır.
• Dezorganize (hebefrenik) şizofreni: Davranışlar ve konuşmalar dağınık, anlamsızdır.
• Katatonik şizofreni: Kişi bazen saatlerce kıpırdamaz veya durmadan hareket eder.
• Şizoaffektif bozukluk: Hem şizofreni hem de duygudurum bozukluğu (depresyon, mani) bir arada görülür.
• Basit şizofreni: Halüsinasyon veya sanrı olmayabilir, ama kişi gittikçe içe kapanır ve işlev kaybı yaşar.
Belirtiler ve Tanı
Şizofreni belirtileri üç ana grupta toplanır:
Pozitif belirtiler:
• Olmayan sesler duymak (halüsinasyon)
• Gerçeğe uymayan inançlar (sanrı), örneğin “beni takip ediyorlar” demek
• Davranışlarda gariplikler
Negatif belirtiler:
• Duygusal ifadesizlik (yüzde mimik olmaması)
• İçine kapanma
• Konuşmada yavaşlama, isteksizlik
Bilişsel belirtiler:
• Dikkat toplamada zorlanma
• Hafıza sorunları
• Plan yapamama
Tanı süreci, uzman bir psikiyatristin görüşmesi, hasta öyküsü ve gözlemleriyle yapılır. Gerektiğinde beyin görüntüleme veya nöropsikolojik testler de uygulanabilir.
Şizofreni Nedir?
Şizofreni, beynin düşünce, duygu ve algılamayı yöneten bölgelerinde meydana gelen bir rahatsızlıktır. Kişi bazen gerçeği hayalden ayıramaz, olmayan şeyleri duyabilir ya da görebilir. Şizofreni, “çift kişilik” hastalığı değildir. Halk arasında bu yanlış bilinir.
Bu hastalık her bireyde farklı şekilde seyreder. Bazı kişilerde belirtiler hafifken, bazı kişiler günlük yaşamlarını sürdüremeyecek kadar zorlanabilir. Ancak doğru ilaç, terapi ve destekle birçok kişi yeniden eğitimine, işine, sosyal hayatına dönebilir.
