“Akıl ve İrfan Arasında: Ebû Bekir er-Râzî’nin Düşünce Ufku”

Tarih, bazen bir adamı değil, bir çağın aynasını temsil eden bir zihni saklar satır aralarında. Ebû Bekir er-Râzî işte böyle bir figürdür. 9. yüzyılın Bağdat’ında, halifelerin gölgeleri altında yükselen bir ışık gibi parladı. Ama bu ışık, sadece sarayların değil, aklın, sorgulamanın ve merhametin de ateşiydi.

Râzî, doğuştan bir hekimdi belki, ama onu farklı kılan şey ellerinden çok zihninin tedavi edici gücüydü. O, hastalığı sadece et ve kemikte değil, insanın iç dünyasında arayan bir filozoftu. Zira ona göre bedenin yaraları merhemle kapanabilir ama ruhun yaraları ancak hikmetle iyileşebilirdi.

Dönemindeki birçok düşünür, aklı kutsal metinlerin yorumcusu olarak görürken, Râzî aklı bağımsız bir otorite olarak yüceltti. Ona göre evren, anlaşılabilir bir düzene sahipti çünkü bu düzenin içinde aklın izleri vardı. O izleri takip etmek, insanı Tanrı’nın yüceliğine değil, yaratılışın anlamına götürürdü.

Râzî, metafiziğe değil fiziğe, mucizelere değil deney ve gözleme inanırdı. Bilgiyi kutsal kitapların tekelinden kurtarıp doğanın kendisine kulak vermeye çağırdı insanlığı. Bu yönüyle, Rönesans’ın çok öncesinde bir entelektüel aydınlanmanın habercisiydi.

Ama bu akılcılık onu kalpsiz kılmadı. Aksine, merhameti aklın kardeşi kıldı. Zekânın kibirle değil, alçakgönüllülükle birleştiğinde erdeme dönüştüğünü savundu. “İnsan ruhu iyiliğe eğilimlidir; onu karartan cehalettir” diyerek hem eğitimin hem de özgür düşüncenin altını çizdi.

Ebû Bekir er-Râzî, yaşamı boyunca sadece hastaları değil, dogmaları da tedavi etmeye çalıştı. Kimi zaman inançlıları kızdırdı, kimi zaman filozofları düşündürdü. Ama asla eğilmedi. Çünkü onun için hakikat, bir kalabalığın onayına değil, aklın aydınlığına ihtiyaç duyardı.

Bugün onun adı, tıp tarihi kitaplarında bir dipnot gibi geçebilir belki. Ama düşünce tarihine bakıldığında, o dipnot, aslında bir çağrının yankısıdır:

“Sorgula, merhamet et ve düşün. Çünkü insan, aklıyla yücelir.”

Deniz CEMAL